κατεβάστε το pdf εδώ
Η σημερινή κρίση στον τομέα της κατοικίας σχετίζεται προφανώς με την γενικότερη οικονομική κρίση τους συστήματος και για αυτό δεν περιορίζεται σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, αλλά πλήττει το σύνολο των σύγχρονων μητροπόλεων. Η κατοικία ως κοινωνικό αγαθό πλήττεται είτε μέσω των επιπτώσεων της κρίσης αυτής καθ’ αυτής (π.χ. ανεργία, επισφάλεια), είτε λόγω των, ακόμα πιο βίαιων για την κοινωνία, νεοφιλελεύθερων πολιτικών και αναδιαρθρώσεων που γίνονται για το περίφημη ξεπέρασμά της (π.χ. ιδιωτικοποιήσεις, gentrification). Εξάλλου οι επενδύσεις στον τομέα της κατοικίας δεν αποτέλεσαν μόνο κομβικό πεδίο για την οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού πριν από την κρίση, αλλά αποτελούν και βασικό πεδίο εκδήλωσης της κρίσης (βλ. χρηματοπιστωτική φούσκα ενυπόθηκων δανείων και κατάρρευση της τράπεζας Lehman Brothers στην Αμερική). Η νέα αυτή κατάσταση δημιουργεί μια ζοφερή συνθήκη για μεγάλα τμήματα της εργατικής και μεσαίας τάξης, τα οποία μέσα σε λίγα χρόνια δεν απειλούνται μόνο από τη φτώχεια αλλά και από το να μείνουν χωρίς στέγη. Το ζήτημα της στέγης είναι αναγκαστικά επίκαιρο, όπως αναγκαίες είναι και οι αντιστάσεις των από κάτω για την υπεράσπιση της στέγης και της ίδιας τους της ύπαρξης. Κυρίως με αφορμή τις κατασχέσεις πρώτης κατοικίας από τις τράπεζες, αναπτύσσονται διάφορες πρωτοβουλίες για την υπεράσπιση της κατοικίας σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις, από την Ευρώπη μέχρι την Αμερική. Σε αυτό το κείμενο θα ρίξουμε μια πρώτη ματιά πάνω στις κινητοποιήσεις που γίνονται σήμερα στην Ισπανία και στην Ιταλία γύρω από το ζήτημα της στέγης, καθώς και στις δύο χώρες η κατοικία βρίσκεται από την αρχή της κρίσης στο μάτι του κυκλώνα. Η επιλογή αυτών των χωρών γίνεται λόγω των αναλογιών που υπάρχουν σε επίπεδο οικονομικής και πολιτικής συγκυρίας σε σχέση με την Ελλάδα και ακόμα περισσότερο λόγω των κοινών αναφορών που μπορούν να δημιουργηθούν στο επίπεδο των αγώνων, καθώς το ζήτημα της κατοικίας φαίνεται ότι τίθεται πλέον και στην Ελλάδα με πιο επιτακτικούς όρους. Ως εκ τούτου μια επαφή με τις εμπειρίες των κινημάτων σε άλλες χώρες μπορεί να αποτελέσει σημαντική παρακαταθήκη για τις κινήσεις που αναπτύσσονται ή που θα αναπτυχθούν εδώ. Τέλος, με αφορμή τα δύο αυτά παραδείγματα, θα προσπαθήσουμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα σχετικά με το τι μπορεί να σημαίνει κίνημα για την κατοικία σήμερα.
Μια μικρή παρένθεση: Όταν ο Ένγκελς περιέγραφε τις άθλιες συνθήκες στέγασης της εργατικής τάξης στην Αγγλία το 1843, οι καπιταλιστές πρόβαλλαν μια δικαιολογία (για να καλύψουν την άγρια ταξική εκμετάλλευση). Ότι εκείνη την περίοδο τα τεράστια κύματα εσωτερικής μετανάστευσης και η έκρηξη του αστικού πληθυσμού δημιουργούσαν μια αντικειμενική δυσκολία για την άμεση στεγαστική κάλυψη της εργατικής τάξης. Ενώ σταδιακά, λόγω και του κινδύνου διαταξικών πανδημιών, το κεφάλαιο άρχισε να μεριμνά για τις στοιχειώδεις συνθήκες στέγασης των εργατών. Αντίθετα, σήμερα δεν υπάρχει καμία “αντικειμενική” δυσκολία που να καλεί τους σύγχρονους υποψήφιους άστεγους να ανέχονται να τους πετούν με τις κλοτσιές από διαμερίσματα που, έτσι κι αλλιώς, θα προστεθούν στην ήδη τεράστια συλλογή κενών σπιτιών των τραπεζών και του real estate. Το ίδιο και αυτοί που δεν μπορούν να ξοφλήσουν το νοίκι σε κάποιον μικρό ή μεγάλο ιδιοκτήτη. Τελικά, στο ζήτημα της κατοικίας αναδεικνύεται σήμερα μια κομβική αντίφαση: Η κατοικία ως αξία χρήσης αναιρείται για πολλούς και αυτό που απομένει είναι η εν δυνάμει ανταλλακτική της αξία. Αυτή την στιγμή, η συσσώρευση κενών σπιτιών σημαίνει συσσώρευση πλούτου για το κεφάλαιο.
Προκύπτει δηλαδή ένα νέο πεδίο επένδυσης του μεγάλου κεφαλαίου (η κατοικία ήταν πάντα ένα τέτοιο πεδίο, ωστόσο τώρα μιλάμε για κάτι που θυμίζει τη «δημιουργική καταστροφή»): το μεγάλο κεφάλαιο επεκτείνεται στο έδαφος του μικρού, δηλαδή τους ιδιοκτήτες διαμερισμάτων. Ταυτόχρονο υπάρχει συσσώρευση ιδιοκτησίας κατοικιών η πρόσοδος από τις οποίες δεν πηγάζει μόνο από το ενοίκιο (και την πώληση) αλλά και από την τιτλοποίηση αυτής της διαδικασίας.
Αυτό που οργανώνεται δηλαδή είναι η χρηματιστηριοποίηση του ενοικίου.[1] Προφανώς δεν τίθεται θέμα πένθους για το πλήγμα του μικρού κεφαλαίου, αλλά έχει σημασία τι επιφέρει αυτή η διαδικασία στην κατοικία ως αξία χρήσης, δηλαδή πως πλήττεται το δικαίωμα στην κατοικία. Ας δούμε όμως πώς, την ίδια στιγμή, οι από κάτω διεκδικούν την στέγη τους, μέσα από τις δύο περιπτώσεις που εξετάζουμε εδώ.
Ισπανία
Η σύγχρονη πολιτική του ισπανικού κράτους (όπως και του ελληνικού) διαμορφώθηκε κατά την δεκαετία του ‘90 γύρω από κάποιους συγκεκριμένους άξονες, αυτούς που επέτασσε εξάλλου και η πολιτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Σχετικά με την κατοικία, ο βασικός σκοπός ήταν, επιγραμματικά, η μετατροπή των εργατικών και μεσαίων στρωμάτων σε ιδιοκτήτες κατοικίας μέσω του εύκολου δανεισμού από τις τράπεζες και της φοροαπαλλαγής των αγοροπωλησιών (η ιδιοκατοίκηση το 2001 άγγιζε το 85% του πληθυσμού[2]). Το 1998 το σύνολο της γης, με ορισμένες μόνο εξαιρέσεις, κηρύσσεται πολεοδομήσιμο και οι κοινωνικές κατοικίες σταδιακά πωλούνται στους δικαιούχους ενοικιαστές τους, ενώ παράλληλα δημιουργούνται τεράστια real estate επενδυτικά κεφάλαια, με τη συμμετοχή των τραπεζών και του κατασκευαστικού τομέα[3]. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου κατασκευάζονται στην Ισπανία περισσότερα σπίτια απ’ ότι στη Γαλλία, στη Γερμανία και στην Ιταλία μαζί[4]. Παρά την υπερπροσφορά κατοικίας, οι τιμές και τα ενοίκια εκτοξεύονται, με αποτέλεσμα το 2007 να απαιτείται διπλάσιο κεφάλαιο για την αγορά ενός σπιτιού σε σχέση με το 1997. Το μοντέλο αυτό αφενός ενσωματώνει μεγάλο κομμάτι του κοινωνικού σώματος στις πειθαρχίες της ελεύθερης αγοράς[5] και αφετέρου, καθιστά τις επενδύσεις γύρω από την κατοικία βασικό πυλώνα ανάπτυξης και κερδοφορίας του κεφαλαίου, μέχρι την κρίση του 2008. Με την ανεργία να πλησιάζει σήμερα το 25% και τη γενικότερη επισφάλεια των εργαζομένων, η στέγη δεν είναι πλέον αυτονόητη για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Να σημειώσουμε εδώ πως το πάγωμα κατασχέσεων πρώτης κατοικίας, που ίσχυε μέχρι πρότινος στην Ελλάδα, εκεί δεν ίσχυσε ποτέ, ενώ αν ένα σπίτι κατασχεθεί, ο πρώην ιδιοκτήτης εξακολουθεί να πρέπει να αποπληρώσει το υπόλοιπο του χρέους του, μαζί με τους τόκους (μιλάμε δηλαδή για περιπτώσεις ολοκληρωτικής καταδίκης στη μιζέρια). Βέβαια, πέρα από τους χρεωμένους ιδιοκτήτες, με έξωση απειλούνται και οι ενοικιαστές που δεν έχουν να πληρώσουν το νοίκι.
Το PAH και το κίνημα για την κατοικία
Το 2003 συγκροτείται η Πλατφόρμα για την Αξιοπρεπή Κατοικία, στην οποία συμμετέχουν συλλογικότητες πολιτών και γειτονιών, και το 2005 καλεί στην πρώτη μεγάλη συγκέντρωση. Το ζήτημα της στέγης έρχεται με πιο μαζικούς όρους και πάλι στο προσκήνιο το 2006. Ωστόσο αυτή τη φορά το κάλεσμα δε γίνεται από κάποιο φορέα, αλλά ανώνυμα στο διαδίκτυο και μέσω sms που συσπειρώνουν κυρίως τη νεολαία, η οποία λόγω της επισφάλειας εγκλωβίζεται στην οικογενειακή εστία. Στη συνέχεια γίνονται συνελεύσεις σε Μαδρίτη, Βαρκελώνη και άλλες πόλεις προκειμένου να οργανωθεί ένα κίνημα που θα αντιμετωπίσει τις συνεχείς προσπάθειες τις αστυνομίας να διαλύσει τις συγκεντρώσεις με τη βία και με διώξεις αγωνιστών. Το κίνημα θα μείνει γνωστό ως “V de Vivienda” («V για την Κατοικία») και θα ασκήσει κριτική στις διαδικασίες της αστικής κερδοσκοπίας, διεκδικώντας αξιοπρεπή κατοικία για όλους.[6]
Με το ξέσπασμα της κρίσης και τη φτωχοποίηση μεσαίων και χαμηλών στρωμάτων είναι σαφές πως χιλιάδες πολίτες βρίσκονται πλέον υπό την απειλή εξώσεων. Το 2009 συγκροτείται στη Βαρκελώνη το PAH (Plataforma de Afectados por la Hipoteca, Πλατφόρμα Επηρεαζόμενων από Υποθήκες). Ενώ το 2011, το ζήτημα της κατοικίας τίθεται με πιο μαζικούς όρους μέσα από τις συνελεύσεις του “κινήματος των αγανακτισμένων”. Η ώσμωση αυτή δίνει μεγάλη ώθηση στο PAH που επί της ουσίας τότε διευρύνεται[7]. Πολύ γρήγορα δημιουργούνται τμήματα σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Ισπανίας (σήμερα υπάρχουν 208 τοπικές συνελεύσεις) και το PAH θα αποτελέσει έκτοτε την βασική κινηματική δικτύωση σε σχέση με το ζήτημα της κατοικίας στο σύνολο του ισπανικού κράτους.
Το PAH δημιουργεί, καταρχήν, ένα συλλογικό πεδίο αλληλοβοήθειας που οργανώνεται ανά τόπους έτσι ώστε όσοι βρίσκονται υπό την απειλή έξωσης μπορούν να έχουν νομική και κινηματική υποστήριξη. Πρέπει να πούμε εδώ ότι ο υποστηρικτικός ρόλος του κινήματος είναι ιδιαίτερα σημαντικός διότι η έξωση μπορεί συχνά να ιδωθεί ενοχικά, ως προσωπική αποτυχία, και όχι ως κοινωνικό πρόβλημα που χρήζει συλλογικής αντιμετώπισης. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος ιδεολογικής τρομοκρατίας που στόχο έχει την ενοχοποίηση του ίδιου του θύματος. Η συλλογικοποίηση των αντιδράσεων και η εγκατάλειψη της λογικής του θύματος και της προσωπικής ήττας αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη επιτυχία του εγχειρήματος.
Δεύτερο βασικό στοιχείο είναι η ανοικτότητα. Το PAH έχει αρκετά πρωτότυπη οργανωτική δομή, καθώς συνδυάζει μια δικτύωση που απλώνεται σε όλη την επικράτεια, με τις τοπικές συνελεύσεις που λειτουργούν σε κάθε πόλη. Η πλατφόρμα έχει καταφέρει να συσπειρώσει κόσμο από διάφορες ηλικίες, εθνικότητες αλλά και από όλο το πολιτικό φάσμα, γεγονός που αποτυπώνεται και στους τρόπους με τους οποίους συνδυάζει ριζοσπαστικές και θεσμικές παρεμβάσεις.
Τρίτο χαρακτηριστικό είναι η πολιτική παρέμβαση σε όλες τις κλίμακες. Από το σπίτι του γείτονα μέχρι το δήμο, τις τράπεζες και το κοινοβούλιο, το PAH αναλαμβάνει συγκεκριμένες δράσεις και διεκδικήσεις, τις οποίες θα δούμε στη συνέχεια. Περιλαμβάνει δηλαδή πρακτικές άμεσης δράσης, νομικής υποστήριξης, ακτιβισμού και πολιτικής ανυπακοής, αλλά και κεντρικές διεκδικήσεις και καμπάνιες παρέμβασης στα πλαίσια των θεσμών, πιέσεις προς την κυβέρνηση και τα κόμματα κ.α. Το PAH θα καταφέρει να γίνει ευρέως γνωστό και να πρωταγωνιστήσει στην πολιτική επικαιρότητα με βασικά κεντρικά αιτήματα την παύση των κατασχέσεων της πρώτης κατοικίας, τη λήξη του χρέους μετά την κατάσχεση, και τη μετατροπή των κενών κατοικιών που ανήκουν σε επιχειρηματικούς φορείς σε κοινωνικές κατοικίες με ενοίκιο που να μην υπερβαίνει το 30% του οικογενειακού εισοδήματος.
Κατά την διάρκεια όλων αυτών των κινητοποιήσεων, το PAH οργανώθηκε γύρω από τρεις διαδοχικές καμπάνιες. Η πρώτη λέγεται Stop Evictions (Σταματήστε τις Εξώσεις) και αποτελεί μια οργανωμένη προσπάθεια υπεράσπισης της πρώτης κατοικίας από την κατάσχεση λόγω χρέους. Πρακτικά, στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτό γίνεται με έναν συνδυασμό κινητοποιήσεων πολιτικής ανυπακοής, άσκησης πίεσης στις τραπεζικές και δημοτικές αρχές και νομικής διαπραγμάτευσης. Για παράδειγμα, η τοπική συνέλευση του PAH οργανώνει μια συλλογική παράσταση έξω από το σπίτι όπου θα κληθεί ο δικαστικός κλητήρας ή ο εκπρόσωπος της τράπεζας να παραδώσει την εντολή κατάσχεσης. Ενώ παράλληλα, παρεμβαίνει νομικά ενάντια στην τράπεζα προκειμένου να εξασφαλίσει την καλύτερη δυνατή λύση, πέρα από την αναβολή της διαδικασίας της έξωσης. Προκειμένου μάλιστα να ασκηθεί μεγαλύτερη πίεση, συχνά γίνονται καταλήψεις σε καταστήματα τραπεζών ή καμπάνιες ενημέρωσης και «δυσφήμισης» της τράπεζας-κατασχέτη έξω από τα αντίστοιχα καταστήματα. Οι κινητοποιήσεις στο επίπεδο της άμεσης συλλογικής δράσης συνεχίζονται μέχρι και σήμερα, παράλληλα με
άλλες καμπάνιες και πρωτοβουλίες. Κατά τις χρονιές 2010-13 το PAH θα σταματήσει πάνω από 1000 κατασχέσεις σε όλο το ισπανικό κράτος.
Το 2011 το PAH μαζί με άλλους κοινωνικούς φορείς δημιούργησαν μια νομοθετική πρόταση που ουσιαστικά περιλάμβανε τα μίνιμουμ αιτήματα που αναφέραμε παραπάνω. Πρόκειται για αξιοποίηση του συνταγματικού δικαιώματος που έχουν οι πολίτες (ή οι μη κοινοβουλευτικοί φορείς) να καταθέτουν αυτόνομα νομοσχέδια στην βουλή εφόσον πρώτα συλλεχθούν 500.000 υπογραφές. Με την καμπάνια Iniciativa Legislativa Popular (Λαϊκή Νομοθετική Πρωτοβουλία) μαζεύτηκαν 1.500.000 υπογραφές. Ωστόσο, το αυτοδύναμο κυβερνητικό Λαϊκό Κόμμα συνέχιζε, ακλόνητο, να δηλώνει πως θα καταψήφιζε την πρόταση. Έτσι ακολούθησαν κινητοποιήσεις που στόχευαν προσωπικά τους ίδιους τους βουλευτές που σκόπευαν να το καταψηφίσουν. Αλλά ακόμα και σε αυτές τις ειρηνικές κινητοποιήσεις ασκήθηκαν διώξεις από την αστυνομία, φακελώματα και βίαιη καταστολή, ενώ οι διαδηλωτές κατηγορήθηκαν ως βίαιοι, τρομοκράτες και φασίστες από τους αντίστοιχους Βενιζέλους και Γεωργιάδηδες της κυβέρνησης. Τελικά, τον Φλεβάρη του 2013 το νομοσχέδιο θα καταψηφιστεί και η δημοκρατία θα νικήσει για άλλη μια φορά.
Ύστερα από αυτήν την καμπάνια, το PAH θα βγάλει μια ανακοίνωση όπου διαπιστώνεται η εξάντληση κάθε νομικής και νομοθετικής δυνατότητας για την υπεράσπιση βασικών ελευθεριών, καθώς και η ανυπαρξία βούλησης από την πλευρά του κράτους και της κυβέρνησης να υπερασπιστούν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως αυτό της στέγασης, ενώ αντίθετα, κάνουν τα πάντα για να προστατεύσουν τις τράπεζες. Στη βάση αυτής της διαπίστωσης, το PAH ανακοινώνει μια νέα καμπάνια με το όνομα Obra Social (Κοινωνικό Έργο) που σηματοδοτεί μια στροφή όσον αφορά τις πρακτικές του και τις πολιτικές απολήξεις και αφετηρίες που αυτές συμπυκνώνουν[8]. Έτσι το PAH αρχίζει πλέον να ανακαταλαμβάνει κτίρια και διαμερίσματα που βρέθηκαν στα χέρια τραπεζών ύστερα από κατασχέσεις. Πάνω από 20 κτίρια έχουν καταληφθεί μέχρι σήμερα με πρωτοβουλία του PAH, δίνοντας στέγη σε πάνω από 1000 άτομα. Με αυτόν τον τρόπο, μέσω της καμπάνιας Obra Social τα κτίρια και τα διαμερίσματα που έχουν κατασχέσει οι τράπεζες κοινωνικοποιούνται, προωθώντας μια έμπρακτη αμφισβήτηση της χρηματιστικοποίησης της κατοικίας και της δυνατότητας των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων να μονοπωλούν την πρόσβαση στη στέγη (πράγμα που συμβαίνει στην Ισπανία σε μεγάλο βαθμό). Υπάρχει δηλαδή μια σαφής στοχοποίηση του τραπεζικού και χρηματοπιστωτικού τομέα και όχι μια αφηρημένη αμφισβήτηση της ιδιοκτησίας μέσω της πρακτικής της κατάληψης ιδιοκτησίας.
Να σημειώσουμε, επίσης, πως η πρακτική των καταλήψεων κατοικίας με συλλογικούς όρους διευρύνει σημαντικά το πεδίο δράσης του κινήματος. Καταρχήν αποτελεί μια πρακτική που μπορεί να δώσει άμεση λύση και με αυτόν τον τρόπο να συσπειρώσει το όλους όσους απειλούνται με έξωση — είτε είναι ιδιοκτήτες, είτε ενοικιαστές, είτε χωρίς χαρτιά μετανάστες. Έτσι, ενώ το PAH ξεκίνησε αρχικά ως πρωτοβουλία που αφορούσε μόνο τους ιδιοκτήτες κατοικίας, και παρέμεινε για αρκετό καιρό τέτοιο, μετά την Obra Social, άρχισε να σχετίζεται με περισσότερο κόσμο, καθώς ορισμένοι από τους κατοίκους των κατειλημμένων διαμερισμάτων δεν είναι απαραίτητα χρεωμένα νοικοκυριά.
Όμως ενάντια στη ριζοσπαστική πολιτική μετατόπιση του PAH, έχει αρχίσει να οργανώνεται μια πιο μεθοδευμένη κρατική καταστολή. Αφενός οι κλήσεις για κατάσχεση σταμάτησαν να αναφέρονται σε συγκεκριμένη ημερομηνία, έτσι ώστε να αποτρέπονται οι άμεσες και μαζικές κινητοποιήσεις. Και αφετέρου, η κυβέρνηση σκοπεύει να καταθέσει συγκεκριμένες αλλαγές στον ποινικό κώδικα, που αφορούν ειδικά τέτοιες κινητοποιήσεις. Έτσι η συμμετοχή σε έναν αποκλεισμό κατάσχεσης ή η κινητοποίηση εναντίον κάποιου βουλευτή θα μπορεί να καταδικαστεί με πρόστιμο 1-30.000 ευρώ, ενώ ακόμη και η παθητική αντίσταση στην αστυνομία θα μπορεί να αντιμετωπιστεί ως «απειλή κατά της αρχής», με ποινή φυλάκισης 2-4 χρόνια. Αποκορύφωμα των νέων νομοθετικών ρυθμίσεων είναι η ποινικοποίηση ακόμα και της βοήθειας προς τους μετανάστες που δεν έχουν άδεια παραμονής.[9]
Πέραν του PAH, πρέπει να αναφέρουμε πως στην Ισπανία υπάρχουν και άλλες πρωτοβουλίες που παρεμβαίνουν στο ζήτημα της κατοικίας. Πρώτα από όλα, σε όλη τη χώρα υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια πολιτιστικές ή πολιτικές καταλήψεις-κοινωνικά κέντρα, ενώ ορισμένες από αυτές λειτουργούν παράλληλα και ως καταλήψεις στέγης. Ωστόσο ιδιαίτερα μετά το κίνημα των πλατειών, ο κοινωνικός ρόλος των καταλήψεων αυτών (που πλέον είναι πολύ περισσότερες) ισχυροποιήθηκε. Συχνά οι ίδιες, ως συλλογικότητες, προωθούν την αυτοστέγαση και οργανώνουν καινούριες καταλήψεις ως απάντηση στην κρίση κατοικίας. Ένα παράδειγμα είναι η πρωτοβουλία Housing Office[10] στην Μαδρίτη, όπου έχει δημιουργηθεί ένα “γραφείο για την κατοικία”, στο οποίο κάποιος μπορεί να απευθυνθεί προκειμένου να βρει συμβουλές και βοήθεια για να προχωρήσει σε μια νέα κατάληψη στέγης. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες παρέμβασης παίρνονται και από της λαϊκές συνελεύσεις (που επίσης είναι πολλές και ενεργές) στις διάφορες πόλεις της Ισπανίας, είτε αυτόνομα είτε σε συντονισμό με το PAH.
Κάποια πρώτα συμπεράσματα
Από την μεριά μας, που βρισκόμαστε αρκετά χιλιόμετρα μακριά, αυτό που έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι να ιδωθεί το παράδειγμα του PAH σαν μια απόπειρα “κοινωνικού συνδικαλισμού”. Το PAH, σε αντίθεση με τα συχνά κατακερματισμένα κινήματα πόλης, έχει σταθερή δομή (δηλαδή χρονική διάρκεια και συνέχεια), πολλαπλά επίπεδα οργάνωσης (οριζόντιες συνελεύσεις και κεντρική δικτύωση), πολλαπλά επίπεδα παρέμβασης (γειτονιά, δήμος και κράτος) και πολλαπλά επίπεδα διεκδίκησης (άμεσα αιτήματα και κεντρικά προτάγματα). Παράλληλα, συγκροτείται στη βάση της δημιουργίας και της υπεράσπισης ενός κοινού, της κατοικίας ως κοινωνικής διεκδίκησης. Ενώ, σε αντίθεση με ό,τι συνεπάγεται ο γραφειοκρατικός συνδικαλισμός, το PAH εμφανίζει μια συνεκτικότητα μεταξύ μορφής και περιεχομένου, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είναι το περιεχόμενο παραμένει σταθερό και δεδομένο. Πιο απλά, το PAH έχει πετύχει επειδή είναι μαζικό και αναγνωρίσιμο, πάνω από όλα από αυτούς που το συγκροτούν και από όσους εν δυνάμει μπορούν να συμμετάσχουν σε αυτό, αλλά ακόμη και από αυτούς που βρίσκονται απέναντί του, δηλαδή από το κράτος και τα ΜΜΕ. Οι δήμοι και οι τοπικές κυβερνήσεις συχνά αναγκάζονται να συνδιαλλαγούν μαζί του, ενώ τα ΜΜΕ σταδιακά αναγκάστηκαν να αναφέρονται στη δράση του ή και να δίνουν χώρο σε εκπροσώπους του – προφανώς με την όποια στρέβλωση συνεπάγεται μια τέτοια διαμεσολάβηση. Ταυτόχρονα, στο υλικό επίπεδο, το PAH καταφέρνει να έχει άμεσα αποτελέσματα στην κλίμακα της καθημερινής ζωής. Αυτό σημαίνει τη δημιουργία συλλογικών εμπειριών και παραστάσεων που συνδέονται συχνά με μικρές νίκες στο επίπεδο της καθημερινής διαβίωσης (π.χ. το πάγωμα μιας έξωσης ή την κατάληψη ενός κτιρίου που θα στεγάσει οικογένειες). Ωστόσο, υπάρχει ένα όριο όσον αφορά τη σχέση του PAH με άλλα πεδία -πέραν της κατοικίας- που θα μπορούσε εν δυνάμει να περιλαμβάνει ένας “κοινωνικός συνδικαλισμός”. Το όριο αυτό είτε θα παραμείνει ως τέτοιο, είτε θα αναιρεθεί μέσα από άμεσες ή έμμεσες διεκδικήσεις που ξεπερνούν το ζήτημα της κατοικίας και μπορούν να συνδέσουν το PAH με άλλα κινήματα και τα επίδικα που αυτά θέτουν. Προς το παρόν υπάρχει μια τάση διάχυσης αντίστοιχων δομών (όπως π.χ. μια πρωτοβουλία για την υπεράσπιση του δημόσιου συστήματος Υγείας), ενώ παράλληλα τέτοιες κινήσεις συνδέονται με όρους “συμμαχίας” όσον αφορά την υπεράσπιση πεδίων που πλήττονται από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Όπως θα δούμε και στο παράδειγμα της Ιταλίας, φαίνεται πως τέτοια κινηματικά σχήματα δίνουν τις πρώτες απαντήσεις στο ερώτημα του πώς μπορεί να οργανώνεται η κοινωνική και πολιτική πάλη σε συνέχεια των προβληματισμών που τέθηκαν από τις εκρήξεις των πλατειών και την εκ πρώτης όψης ασυνέχειά τους. Να απαντούν στο ερώτημα μετά από τις πλατείες, τι;
Ιταλία
Και στην Ιταλία η αλλαγή παραδείγματος σε ό,τι αφορά την κατοικία ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του ’90, με την ένταξη της Ιταλίας στη ζώνη του ευρώ και την υιοθέτηση των κεντρικών ευρωπαϊκών νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Τα φαινόμενα είναι παρόμοια: απελευθέρωση τραπεζικού τομέα και έκρηξη ιδιωτικού δανεισμού, ιδιωτικοποιήσεις δημόσιας περιουσίας, σχηματισμός επενδυτικών συμπράξεων στο χρηματοπιστωτικό τομέα και στο real estate κλπ. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέσα στην τελευταία δεκαετία υπήρξε μια αύξηση των ενοικίων της τάξης του 130-150%, ενώ το κόστος των ακινήτων εκτοξεύθηκε από 50% μέχρι και πάνω από 100% στις μεγάλες πόλεις. Το ποσοστό του πληθυσμού που κατοικεί σε ιδιόκτητη κατοικία είναι και εδώ μεγάλο, 72,4%, με το 16,7% των κατοικιών να είναι υποθηκευμένες (περίπου 3.000.000 κατοικίες). Οι εξώσεις λόγω αδυναμίας πληρωμής ενοικίου έχουν διπλασιαστεί τα τελευταία πέντε χρόνια με 240.000 νοικοκυριά να έχουν υποστεί έξωση. Αντίστοιχα κρίσιμη είναι και η κατάσταση στα υποθηκευμένα νοικοκυριά. Το 2012 46.000 οικογένειες έχασαν την κατοικία τους λόγω αδυναμίας αποπληρωμής χρέους. Εξαιτίας της ιλιγγιώδους αύξησης των «κόκκινων» δανείων οι ίδιες οι τράπεζες αναγκάστηκαν τελικά να παρέχουν δυνατότητα παύσης πληρωμών για 18 μήνες σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.[11]
Όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, μπορεί να υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ Ιταλίας και Ισπανίας, τόσο σε επίπεδο κοινωνικών σχηματισμών, όσο και στο επίπεδο της άσκησης πολιτικής από την μεριά της εξουσίας, ωστόσο η κινηματική γεωγραφία στην Ιταλία είναι αρκετά διαφορετική. Η έλλειψη ενός “κοινού νήματος” οφείλεται κυρίως στο ότι στην Ιταλία δεν υπήρξε κοινωνική έκρηξη με τα χαρακτηριστικά των “αγανακτισμένων” ή των κινημάτων κατάληψης δημόσιων χώρων, που κλόνισαν πέρα από τις χώρες της Μεσογείου και άλλες μητροπόλεις.[12] Με μια πρώτη ματιά θα υπέθετε κανείς ότι στην Ιταλία εμφανίζεται μια κινηματική αδράνεια, ωστόσο κάτι τέτοιο αναιρείται αν παρατηρήσουμε τη διαρκή και συνεχιζόμενη μέχρι σήμερα κινητικότητα που επικρατεί. Το κίνημα του NOTAV[13], τα κινήματα για την κατοικία, οι εργατικές κινήσεις και οι κινητοποιήσεις βάσης, συνθέτουν ένα διαφορετικό μωσαϊκό κινηματικών διεργασιών που μπορεί να μην έχουν τα αντίστοιχα εκρηκτικά χαρακτηριστικά των “πλατειών”, ίσως όμως τα υπερβαίνουν σε επίπεδο πολιτικής εμβάθυνσης, κοινωνικής γείωσης και χρονικής διάρκειας. Αντίστοιχα πολύμορφα είναι και τα κινήματα για την κατοικία που αναπτύσσονται σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Σε αντίθεση με το ισπανικό παράδειγμα όπου συγκροτήθηκε ένα διατοπικό δίκτυο με κεντρική έκφραση, οι πρωτοβουλίες στην Ιταλία συγκροτούνται τοπικά και αυτόνομα μεταξύ τους. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως δεν βρίσκουν τελικά άλλου είδους κεντρική έκφραση, όχι μόνο ως αυτοτελή κινήματα για την κατοικία, αλλά και πλάι σε άλλα κινήματα. Κάθε άλλο, τα κινήματα για την κατοικία φαίνεται να αποτελούν καταλύτη για την κεντρική συμπόρευση των από τα κάτω κινήσεων τόσο στους χώρους εργασίας, όσο και στο χώρο της πόλης.
Αλλά ας εστιάσουμε και πάλι στην κατοικία. Πρώτα απ’ όλα θα μιλήσουμε για τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται οι διάφορες κινήσεις για την κατοικία. Στη συνέχεια, θα δούμε τις κινητοποιήσεις στη Ρώμη, που συμπυκνώνουν σε μεγάλο βαθμό αυτή την ενότητα που αναφέραμε. Και τέλος, θα προσπαθήσουμε να δούμε πώς διαμορφώνεται μέχρι σήμερα ο συσχετισμός δυνάμεων από την πλευρά των κινήσεων για την κατοικία και ποιες είναι οι κινήσεις του κράτους, όσον αφορά την καταστολή.
Οι κινήσεις για την κατοικία και η οργάνωση τους
Σε κάθε πόλη αναπτύσσονται διάφορες οργανώσεις και πρωτοβουλίες που αφορούν αποκλειστικά την υπεράσπιση του δικαιώματος στην κατοικία, είτε κινήσεις στα πλαίσια ευρύτερων δομών όπως π.χ. ενός κοινωνικού-πολιτικού κέντρου ή στεκιού σε μια γειτονιά ή ακόμα και στα πλαίσια ενός συνδικάτου. Οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες δημιουργήθηκαν το 2008 ή λίγο πιο μετά. Εξαίρεση αποτελεί η κίνηση Coordinamento Cittadino di lotta per la casa (Συντονισμός Πολιτών αγωνιζόμενων για την κατοικία) στη Ρώμη, η οποία συνδέεται με κινητοποιήσεις για την κατοικία ήδη από το 1988. Έκτοτε η κίνηση πρωταγωνιστεί διαχρονικά στα κινήματα για την κατοικία, ενώ σήμερα έχει πέντε γραφεία στη Ρώμη. Επίσης στη Ρώμη, η συλλογικότητα Blocci Precari Metropolitani (Μπλοκ Επισφαλών στην Μητρόπολη) έχει μια κατάληψη όπου και οργανώνει πολιτιστικές και πολιτικές εκδηλώσεις, ενώ ταυτόχρονα παρεμβαίνουν στο κίνημα για την υπεράσπιση του δικαιώματος στην κατοικία και στο κίνημα ενάντια στην λιτότητα. Μαζί με άλλες συλλογικότητες τον Δεκέμβρη του 2012 κατέλαβαν σε μια μέρα δέκα κενά κτίρια στην Ρώμη για να καλύψουν στεγαστικές ανάγκες. Τα πέντε εκκενώθηκαν άμεσα από την αστυνομία, τα άλλα πέντε υπάρχουν μέχρι σήμερα (τουλάχιστον υπήρχαν μέχρι το 2013). Στην Brescia, ύστερα από κινητοποιήσεις μεταναστών και αλληλέγγυων το 2000, δημιουργήθηκε η πρωτοβουλία Diritti per Tutti (Δικαιώματα για Όλους) η οποία τα τελευταία χρόνια παρεμβαίνει και ενάντια στις εξώσεις προσθέτοντας στο όνομά της το Comitato provinciale contro gli sfratti (Επιτροπή ενάντια στις εξώσεις στην περιφέρεια). Το συνδικάτο βάσης USB έχει δημιουργήσει ένα παράλληλο σωματείο, την As.I.A. (Ενώσεις Ενοικιαστών και Κατοίκων), το οποίο αφορά βασικά το δικαίωμα στην στέγη και τη “συνδικαλιστική” κάλυψη των ανέργων. Αν προσπαθούσε κανείς να μαζέψει έστω ονομαστικά τις κινήσεις που αφορούν την κατοικία σε όλη την Ιταλία η λίστα θα ήταν ατελείωτη, ενώ μια συνολική αποτίμησή τους θα ξεπερνούσε κατά πολύ τις δυνατότητες αυτού του κειμένου. Τα παραπάνω παραδείγματα αναφέρονται κυρίως για να τονίσουμε την κεντρικότητα του ζητήματος της κατοικίας στην Ιταλία, καθώς βλέπουμε ότι από διαφορετικές κάθε φορά αφετηρίες οργανώνονται σχετικές κινήσεις.
Σε επίπεδο πρακτικών τα πράγματα είναι πιο απλά. Στην Ιταλία το 80% των εξώσεων αφορούν περιπτώσεις αδυναμίας πληρωμής ενοικίου[14] και έτσι δεν υπάρχει καμία ιδιαίτερη έμφαση στις περιπτώσεις των υποθηκευμένων κατοικιών. Όλες οι πρωτοβουλίες αντιστέκονται έμπρακτα στις εξώσεις, ακόμα και αν αυτές αφορούν ενοίκιο και όχι υποθηκευμένο σπίτι. Οι πρωτοβουλίες αναλαμβάνονται συνήθως από ανοικτές συνελεύσεις, όπου καλούνται κάθε φορά να συμμετέχουν τα θύματα των εξώσεων και οι αλληλέγγυοι για να οργανώσουν από κοινού τις δράσεις. Ταυτόχρονα, η συντριπτική πλειοψηφία των κινήσεων προωθεί και υλοποιεί μια πολιτική “επανιδιοποίησης”, δηλαδή κατάληψης κενών διαμερισμάτων. Αν σκεφτεί κανείς πως μόνο στο Μιλάνο 80.000 οικογένειες διαμένουν σε 5.000 καταλήψεις στέγης, η πρακτική αυτή στην Ιταλία είναι πολύ διευρυμένη.[15] Οι καταλήψεις στέγης σε μεγάλο βαθμό πραγματοποιούνται συλλογικά και υπερασπίζονται μέσα από διαδικασίες των τοπικών κινημάτων. Τέλος, διατυπώνονται και κάποια βασικά αιτήματα προς τους δήμους και την κυβέρνηση, όπως πάγωμα όλων των εξώσεων, πρόνοια για έκτακτη κοινωνική κατοικία, καταγραφή και επίταξη κενών ιδιοκτησιών για κοινωνική κατοικία. Αλλά και κατάργηση των νόμων που ψηφίστηκαν πρόσφατα προκειμένου να ποινικοποιηθεί η αντίσταση και η αλληλεγγύη, οι οποίοι στοχεύουν μεταξύ άλλων και το κίνημα για την κατοικία.
Υπάρχουν, όμως, και κινήσεις που βρίσκονται σε πλήρη αντιπαράθεση με το κράτος και τους θεσμούς. Για παράδειγμα, στις περιοχές Porta Palazzo και Barriera di Milano στο Τορίνο οι κινητοποιήσεις που οργανώθηκαν αρχικά από κάποιους αναρχικούς αγωνιστές δεν επεδίωκαν διαπραγματεύσεις με τους φορείς των εξώσεων, αλλά επικεντρώνονταν στην άμεση αντίσταση στις εξώσεις και την κατάληψη κενών διαμερισμάτων για όσους τελικά έμεναν χωρίς σπίτι. Αντίστοιχα, δεν αναπτυσσόταν κάποιος λόγος προς τα “επάνω”, δεν διατυπώνονταν δηλαδή κάποιου είδους αιτήματα, αλλά δινόταν έμφαση στην επικοινωνία μέσα στη γειτονιά για την κοινωνική νομιμοποίηση του εγχειρήματος και την ενδυνάμωσή του μέσω της συστράτευσης των κατοίκων.[16]
Παρότι δεν περιλαμβάνει το σύνολο όλων αυτών των πρωτοβουλιών, έχει δημιουργηθεί ένα πανεθνικό δίκτυο, το abitare nella crisi (κατοικώντας στην κρίση) στο οποίο συμμετέχουν 18 πρωτοβουλίες από 13 πόλεις τις Ιταλίας, ενώ στον ιστότοπο του δικτύου κοινοποιούνται εμπειρίες και ενημερώσεις που αφορούν κινήματα κατοικίας αλλά και κινήματα ενάντια στην λιτότητα γενικότερα. “Αποτελεί ένα εργαστήρι για το δικαίωμα στην κατοικία επιδιώκοντας μια νέα κοινωνική κυριαρχία στο χώρο, μέσω πρακτικών επανιδιοποίησης, ενάντια στην επισφάλεια και την κερδοσκοπία, ασκώντας στην πράξη το δικαίωμα στην κατοικία και το εισόδημα”.[17] Κάθε χρόνο πραγματοποιούνται συναντήσεις για κινηματικό απολογισμό, συγγραφή ανακοινώσεων και κυρίως για το συντονισμό δράσεων σε όλη την Ιταλία. Παρά την χαλαρή του δομή (σε σύγκριση με το PAH της Ισπανίας) και του μικρού συγκριτικά αριθμού των κινήσεων που συμμετέχουν ενεργά σε αυτό, το δίκτυο φαίνεται ότι έχει παίξει έναν πολύ κομβικό ρόλο στην οργάνωση κεντρικών δράσεων. Κυρίως προωθώντας τη συμπόρευση όλων των από τα κάτω κινημάτων με το πρόταγμα “κατοικία και εισόδημα για όλους”.
Οι κεντρικές κινητοποιήσεις στη Ρώμη
Το Σάββατο της 19ης Οκτωβρίου του 2013 αποτελεί ορόσημο για τα κινήματα στην Ιταλία, καθώς σηματοδοτεί την αρχή μιας κινηματικής κλιμάκωσης που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Την προηγούμενη μέρα είχε προηγηθεί γενική απεργία από τα συνδικάτα βάσης της Ιταλίας[18] (cobas, USB, CUB κλπ). Οι δυο διαδοχικές ημερομηνίες δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας διάσπασης, αλλά μάλλον στόχευαν σε μια συνάντηση των κινημάτων που θα κλιμακώνονταν τη δεύτερη μέρα. Την πρώτη μέρα κυριάρχησε μια ριζοσπαστική εργατική έκφραση, η οποία την επόμενη μετεξελίχθηκε σε μια ριζοσπαστική μητροπολιτική έκφραση που συνάρθρωνε όλα τα κινήματα επικεντρώνοντας στα κινήματα για τη στέγη. Πλάι τους βρέθηκαν εργατικά συνδικάτα που απεργούσαν την προηγούμενη μέρα, φοιτητικές κινήσεις, κινήσεις μεταναστών και επισφαλών εργαζομένων, συνελεύσεις του NOTAV, καθώς και συλλογικότητες από κοινωνικά και πολιτικά κέντρα και καταλήψεις. Το πανό στην κεφαλή της πορείας έγραφε “Μόνο ένα Μεγάλο Σχέδιο: Εισόδημα και Σπίτι για Όλους!”. Με 100.000 συμμετέχοντες στη διαδήλωση, η πορεία αυτή θεωρείταιη πιο πετυχημένη από την αρχή της κρίσης το 2008. Η διαδήλωση που αναφέραμε παραπάνω, τον Οκτώβρη του 2011, μπορεί να είχε περισσότερο κόσμο αλλά η δυναμική της εξαντλήθηκε πολύ σύντομα. Αντίθετα, στις 19 Οκτώβρη, πέρα από τη μαζικότητα, το σημαντικότερο ήταν η σύσταση του κόσμου, η συμπόρευση δηλαδή σχεδόν όλων όσων αντιστέκονται καθημερινά, σε κάθε γειτονιά και εργασιακό χώρο, με συλλογικό τρόπο και με αντικαπιταλιστική φυσιογνωμία, ενάντια στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και τις άμεσες επιπτώσεις τους. Εξάλλου στις 19 Οκτώβρη απουσίαζε εκκωφαντικά ο επίσημος συνδικαλισμός και η κεντροαριστερή αντιπολίτευση.[19] Με αυτόν τον τρόπο τα διάφορα κινήματα καταφέρνουν σε μεγάλο βαθμό να εκφράζονται στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό, όχι μόνο λόγω της διασποράς τους, αλλά κυρίως λόγω της συνειδητής και έμπρακτης έκφρασης ενός κοινού προτάγματος.
Αν στις πλατείες εντυπωσίασε η μαζικότητα και η ετερογένεια ενός εξατομικευμένου πλήθους, αυτό που διαφοροποιεί τους δρόμους της Ιταλίας είναι η συμπόρευση αυτόνομων συλλογικοτήτων με διαφορετικές μεταξύ τους αφετηρίες. Το εισόδημα και η κατοικία για όλους, η υπεράσπιση των κοινών και δημόσιων αγαθών, η προστασία της γειτονιάς και του τόπου ως περιβάλλοντα και κοινότητες των από κάτω, η αντίθεση σε καπιταλιστικά μοντέλα παραγωγής και μοντέλα ανάπτυξης της πόλης και της υπαίθρου, η συγκρότηση εναλλακτικών χώρων πολιτικής, πολιτισμού και ελεύθερου χρόνου συνθέτουν την πολλαπλότητα αυτού που ορίζουμε ως δικαίωμα στην πόλη. Για αυτό και χαρακτηρίσαμε την κινητοποίηση μητροπολιτική, με την έννοια ότι μέσω της διυποκειμενικότητας που τη χαρακτήριζε, έθεσε ζητήματα που αφορούν το σύνολο των κοινωνικών αντιφάσεων εντός της μητρόπολης ή ακόμα και της υπαίθρου, όπως στην περίπτωση του NOTAV, στο οποίο αξίζει να κάνουμε μια αναφορά. Η κατασκευή του τρένου TAV συνδέεται με την άσκηση μιας συγκεκριμένης πολιτικής της “ανάπτυξης”, που στην πράξη ευνοεί τα συμφέροντα του κεφαλαίου. Πέραν αυτού, η κατασκευή και μόνο ενός τέτοιου έργου τη στιγμή που η κοινωνία βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, δείχνει ακριβώς ποιες είναι οι προτεραιότητες επένδυσης του δημόσιου κεφαλαίου (που παράλληλα προσπαθεί να ιδιωτικοποιήσει ΜΜΜ και δομές υγείας). Αντίστοιχα στο Μιλάνο, η ανάληψη της Expo2015 που φιλοδοξεί να φιλοξενήσει 20 εκατομμύρια επισκεπτών, σηματοδοτεί μια διαδικασία gentrification και αστικών παρεμβάσεων που τελικά πλήττει μεταξύ άλλων και την κατοικία στις λαϊκές συνοικίες.
Το μωσαϊκό που αρχίζει να διαμορφώνεται συναρθρώνοντας τα πληττόμενα στρώματα φαίνεται να αποτελεί συνειδητή επιλογή των κινημάτων σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό. Η συνάντηση των κινημάτων δεν ήταν ένα στιγμιαίο συμβάν του Οκτώβρη, αλλά συνεχίζει να αποτελεί παρακαταθήκη για την συνέχεια του αγώνα. Καταρχήν αναπτύχθηκε μια αλληλεγγύη μεταξύ των αγωνιζόμενων φορέων η οποία υπερβαίνει κλάδους και κοινωνικές κατηγορίες και δημιουργεί τις προϋποθέσεις ενός ευρύτερου συντονισμού. Κάτι τέτοιο έγινε φανερό στις αντιδράσεις απέναντι στην προσπάθεια της κυβέρνησης να αναδιαρθρώσει και να ιδιωτικοποιήσει τα ΜΜΜ, όπου οι απεργίες των εργαζομένων συνοδεύτηκαν από λαϊκές συνελεύσεις που έπαιρναν θέση για το ζήτημα και στέκονταν αλληλέγγυες στους απεργούς. Έτσι ο αγώνας διαδόθηκε και διευρύνθηκε, γεγονός που αποτυπώθηκε και στο δρόμο, καθώς οι κινητοποιήσεις δεν είχαν καμιά σχέση με μια τυπική διαμαρτυρία ενός συγκεκριμένου κλάδου.
Να σημειώσουμε επίσης πως η αναφορά σε έναν “μητροπολητικό αγώνα” δεν είναι δικό μας εύρημα, αλλά εμφανίζεται συχνά σε ανακοινώσεις και καλέσματα συλλογικοτήτων, αποτελεί δηλαδή μια συνειδητή κατεύθυνση των κινημάτων. Έχει ενδιαφέρον ότι σε μια συνδιάσκεψη του συνδικάτου βάσης USB, στο οποία αναφερθήκαμε και παραπάνω, υπήρχε θέμα με τίτλο: “Το Μητροπολιτικό Συνδικάτο: πού βρισκόμαστε τώρα”. Εκεί αναδεικνύεται η ανάγκη μιας κινηματικής σύνθεσης του ταξικού συνδικαλισμού και των αγώνων που ξεπερνούν τους χώρους δουλειάς, είτε γιατί αφορούν ανέργους, είτε ελαστικά ή επισφαλώς εργαζόμενους κλπ. Δημιουργείται έτσι η απαίτηση, παράλληλα με την παρέμβαση στους χώρους δουλειάς, να συνδεθούν τα σωματεία με το σύνολο της μητρόπολης. “Είναι εξίσου σημαντικό να επικεντρωθούμε και να ξοδέψουμε πόρους σε ένα σχέδιο Κοινωνικής Συνομοσπονδίας. Τα γραφεία μας πρέπει να λειτουργήσουν ως αποτελεσματικά σημεία συγκέντρωσης, ως χώροι για συζήτηση, και κυρίως να οργανώσουμε την πάλη μας ενάντια στην νέα ταξική δομή. Πρέπει να είναι ο χώρος όπου ο αγώνας του συνδικάτου (…) συναντά τις ανταγωνιστικές απαιτήσεις που συγκεντρώνονται σε εθνικό επίπεδο.”[20]
Η κίνηση του κράτους
Ωστόσο, όπως και στην περίπτωση της Ισπανίας, η κλιμάκωση της δυναμικής του κινήματος από τη μεριά των από κάτω συνοδεύεται και από κλιμάκωση της καταστολής από την μεριά της κυβέρνησης και του κράτους, με το συνδυασμό αστυνομικών και νομοθετικών μέτρων. Όσον αφορά το πρώτο σκέλος, την άμεση καταστολή, το Μάιο του 2014 συλλαμβάνονται 2 ακτιβιστές, ο Paolo Di Vetta (Blocci Precari Metropolitani) και ο Luke Pheasant (Coordinamento Cittadino di lotta per la casa), που στα μέσα αναφέρονται ως ηγετικές μορφές των κινήσεων. Οι ίδιοι είχαν συλληφθεί ξανά μετά την πορεία της 31 Οκτωβρίου του 2013 ως υπεύθυνοι για βίαια επεισόδια αλλά στη συνέχεια αφέθηκαν ελεύθεροι. Η δεύτερη σύλληψή τους έγινε με αφορμή την αντίστασή τους στη βίαιη εκκένωση κατειλημμένου κτιρίου όπου διέμεναν 200 οικογένειες. Ύστερα από πέντε μήνες, και οι δύο παραμένουν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ένα μήνα αργότερα, στο Τορίνο, πραγματοποιείται μεγάλη επιχείρηση της αστυνομίας όπου συλλαμβάνονται 17 αγωνιστές και οδηγούνται στη φυλακή ή σε κατ’ οίκον περιορισμό, ενώ στοχοποιούνται και άλλοι 111 αγωνιστές που συμμετείχαν στο κίνημα για την κατοικία και στο NOTAV. Οι κατηγορίες που τους φορτώνουν φτάνουν μέχρι και την απειλή κατά της ζωής (λόγω παρεμπόδισης κλειδαρά και δικαστικού κλητήρα σε απόπειρες έξωσης) ή την τέλεση τρομοκρατικής ενέργεια (NOTAV). Αν το πρώτο περιστατικό αποτελεί απόπειρα τρομοκράτησης δύο αγωνιστών, στο Τορίνο βλέπουμε μια άμεση και μαζική επίθεση σε ευρύτερη κλίμακα. Αρκετά είναι και τα περιστατικά όπου μετανάστες χωρίς χαρτιά απελάθηκαν ύστερα από προσαγωγές λόγω της συμμετοχής τους σε κινητοποιήσεις ενάντια στις εξώσεις.
Σε νομοθετικό επίπεδο υπάρχουν δύο βασικά εμπόδια που πλήττουν άμεσα το κίνημα για την κατοικία. Το πρώτο είναι μια διάταξη του κώδικα πολιτικής δικονο- μίας, το άρθρο 610, το οποίο εάν ενεργοποιηθεί από το δικαστικό κλητήρα, δίνει τη δυνατότητα αιφνίδιων εξώσεων, χωρίς να γνωρίζει δηλαδή ο ενοικιαστής την ημερομηνία της έξωσης. Αυτό είναι το τελευταίο χαρτί στα χέρια του κράτους, καθώς ακόμα και όταν επιχειρούσαν να κάνουν όλες τις εξώσεις μιας περιοχής σε μια μόνο μέρα, οι αντιστεκόμενοι συχνά κατάφερναν να τις αποτρέψουν. Ακόμα πιο προκλητικό όμως είναι το άρθρο 5 του νομοσχεδίου “πλάνο κατοικίας” που ψηφίστηκε το 2014 από την κυβέρνηση Renzi, που υποτίθεται ότι ρυθμίζει και ανανεώνει την πολιτική γύρω από την κοινωνική κατοικία[21]. Πέρα από τη συνολική ανεπάρκεια του νομοσχεδίου -που βασίζεται σε ένα αντίστοιχο που είχε ψηφίσει η κυβέρνηση Μπερλουσκόνι, και που προφανώς δεν αποτελεί στροφή στην κοινωνική πρόνοια- το συγκεκριμένο άρθρο προβλέπει την άρση οποιασδήποτε παροχής του δημοσίου προς τους πολίτες που έχουν προβεί σε κατάληψη στέγης. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως πρώτον, δεν έχουν τη δυνατότητα να ενταχθούν σε κάποιο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας και δεύτερον, πως δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ρεύμα και νερό. Πρόκειται δηλαδή για ένα ιδιότυπο εμπάργκο του κράτους που καταδικάζει τους πιο φτωχούς είτε να μείνουν άστεγοι, είτε να μην έχουν στοιχειώδεις παροχές. Η κατάργηση αυτών των δύο διατάξεων αποτελεί, επίσης, βασικό αίτημα των κινήσεων σε κάθε πόλη, όπου ασκούνται παράλληλα πιέσεις ώστε να μην εφαρμοστούν από τους δήμους.
Αντί επιλόγου
Στις δυο περιπτώσεις που εξετάσαμε είδαμε ότι τα κινήματα για την κατοικία έχουν καταφέρει να πρωταγωνιστήσουν όλα αυτά τα χρόνια και τελικά να αναβαθ- μίσουν από τη μεριά τους το κίνημα αντίστασης συνολικά. Η κατοικία παύει να υποτάσσεται στη σφαίρα του εμπορεύματος και του συστήματος ιδιοκτησίας και διεκδικείται πλέον ως κοινό αγαθό. Οι δομές και οι διαδικασίες που συνοδεύουν τα κινήματα αυτά φαίνεται να κάνουν κάτι παραπάνω. Προηγουμένως είδαμε το παράδειγμα της Ισπανίας υπό την οπτική μιας απόπειρας “κοινωνικού συνδικαλισμού” και κυρίως γύρω από το ζήτημα της στέγης. Ένα αρχικά περιορισμένο δίκτυο γιγαντώθηκε και κατάφερε να αποκτήσει δυναμική παρουσία στο σύνολο σχεδόν των πόλεων του ισπανικού κράτους. Ταυτόχρονα, το κίνημα για την κατοικία βρήκε μια ενιαία έκφραση μέσα από ένα σχήμα οργάνωσης που άφηνε χώρο στα διάφορα κινηματικά υποκείμενα και στην υλοποίηση διαφορετικών κινηματικών πρακτικών. Από την άλλη στην Ιταλία, το κίνημα για την κατοικία οργανώθηκε μέσω αυτόνομων διαδικασιών σε κάθε πόλη. Διαδικασίες συντονισμού προέκυψαν σε ένα δεύτερο επίπεδο και με ευρύτερη απεύθυνση, προωθώντας έναν συντονισμό που δεν βασίζεται τόσο σε μια σταθερή δομή αλλά κυρίως περνά μέσα από το σχηματισμό ενός κοινού προτάγματος που φιλοδοξεί να εκφράσει το σύνολο των κινηματικών διεργασιών. Αν στην Ισπανία το PAH επιχείρησε -και σε μεγάλο βαθμό κατάφερε- να αναιρέσει τις αντιφάσεις στο εσωτερικό του κινήματος για την κατοικία μέσω της συγκρότησης ενός ενιαίου δικτύου, στην Ιταλία το “σχέδιο” είναι πιο φιλόδοξο καθώς γίνεται μια προσπάθεια συμπόρευσης του συνόλου των πρωτοβουλιών που συνθέτουν τον κοινωνικό αγώνα. Σε μια τέτοια βάση βλέπουμε και την προσπάθεια των Ιταλών αγωνιστών να οργανώσουν την πρώτη “κοινωνική απεργία”[22] στις 14 Νοέμβρη του 2014 (τις μέρες που το παρόν κείμενο γράφεται και άρα αδυνατούμε να την αποτιμήσουμε). Η κατεύθυνση ενός κοινωνικού-μητροπολιτικού συνδικαλισμού ξεπερνάει το επίπεδο της διατύπωσης και αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται στις διαδικασίες του ευρύτερου κινήματος. Διαδικασίες που δημιουργούν το έδαφος όπου ο αγώνας στο πεδίο της παραγωγής (της εργασίας) και στο πεδίο της αναπαραγωγής μπορεί να γίνει ενιαίος.
Το παρόν κείμενο ξεκίνησε ως μια απόπειρα προβληματισμού γύρω από το τι μπορεί να σημαίνει κίνημα για την κατοικία σήμερα. Η στεγαστική κρίση θέτει πλέον με πιο άμεσο και υλικό τρόπο το ζήτημα της στέγης στις χώρες της δύσης, και ιδιαίτερα στις χώρες με τις οποίες ασχοληθήκαμε το συνδέει με την αδυναμία αποπληρωμής του οικονομικού κόστους που συνοδεύει τη χρήση της κατοικίας. Είτε πρόκειται για ενοίκιο, είτε για υποθηκευμένο σπίτι, έχουμε να κάνουμε με ένα νέο φαινόμενο αν σκεφτεί κανείς τις αφορμές με τις οποίες γινόταν στο παρελθόν η συζήτηση γύρω από το ζήτημα της κατοικίας (π.χ. οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης της εργατικής τάξης κατά τη βιομηχανική επανάσταση, η ομογενοποιημένη κατοικία του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας, οι διαδικασίες εξευγενισμού και η καταστροφή των λαϊκών συνοικιών και των κοινοτήτων τους ή η αυτοστέγαση και οι παραγκουπόλεις). Με αυτή την έννοια, και στο βαθμό που και στην Ελλάδα η κρίση κατοικίας σήμερα εμφανίζεται μέσα από αντίστοιχες διαδικασίες, η εμπειρία των παραπάνω παραδειγμάτων ανοίγει το δρόμο ακόμα και για ένα διεθνή κινηματικό συντονισμό, όχι μόνο όσον αφορά διαδικασίες συντονισμού των κινημάτων μπροστά σε κοινούς στόχους αλλά και όσον αφορά έναν ενδεχόμενο κινηματικό “μιμητισμό”. Ή πιο απλά τη διάχυση κινηματικών διαδικασιών που φέρνουν σε καλύτερη θέση όσους αγωνίζονται σε μια αντικαπιταλιστική κατεύθυνση. Αυτό είναι μάλλον ένα πρώτο και άμεσο επίπεδο αναφοράς.
Προκύπτει ωστόσο και ένα δεύτερο επίπεδο. Δηλαδή του πώς τέτοια παραδείγματα μπορούν να ανασυνθέσουν το σύνολο των κινηματικών διεργασιών, κυρίως μέσα από την κατεύθυνση συμπόρευσης και συμμαχίας αυτών που αγωνίζονται από τα κάτω. Εξάλλου είναι μάλλον κοινός τόπος ότι η αχίλλειος πτέρνα των σύγχρονων κινημάτων βρίσκεται στην αδυναμία υπέρβασης του κοινωνικού κατακερματισμού και της εξατομίκευσης σε κάθε επίπεδο της ζωής και με διαχρονικό ορίζοντα. Από την εργασία μέχρι τον ελεύθερο χρόνο, από τη γειτονιά μέχρι την κρατική επικράτεια και πέρα, επικρατεί ένας γενικευμένος διαχωρισμός της μιας συνθήκης καταπίεσης και εκμετάλλευσης από την άλλη. Οι εξεγέρσεις των πλατειών έθεσαν νέους όρους σε μια τέτοια συζήτηση. Υπό αυτό το πρίσμα, ο “κοινωνικός-μητροπολιτικός συνδικαλισμός”, ίσως εκφράζει μια τάση συλλογικής συγκρότησης που μπορεί να υπερβαίνει την έννοια του πλήθους ως το κυρίαρχο κινηματικό υποκείμενο του σήμερα.
Στην Ελλάδα μέχρι πρόσφατα η κατοικία καθεαυτή δεχόταν έμμεσα και όχι άμεσα πλήγματα. Παρά τα χαράτσια, υπήρχε προστασία πρώτης κατοικίας από πλειστηριασμούς, ενώ η εκδήλωση της κρίσης συνοδεύτηκε από μια σημαντική πτώση τιμών κατοικίας και ενοικίων, που καθιστούν τη στέγη σχετικά προσβάσιμη για όσους έχουν εργασία — τουλάχιστον με την μορφή ενοικίου. Όμως αυτό ακριβώς είναι που φαίνεται να αλλάζει σήμερα και καθιστά άμεση αναγκαιότητα την προώθηση ενός αγώνα που να διεκδικεί το δικαίωμα στη στέγη. Όπως και σε κάθε άλλη πτυχή του κοινωνικού αγώνα, η εκδήλωση ενός κινήματος με μαζικούς όρους φαίνεται να προσκρούει σε ένα δεύτερο ανάχωμα. Ο κοινοβουλευτισμός, ως βασική διέξοδος για “τα δεινά” και σε αντιπαράθεση με διαδικασίες συλλογικού αγώνα, φαίνεται να παραμένει βαθιά ριζωμένος παρά την κρίση αντιπροσώπευσης που συνόδεψε το κίνημα των πλατειών. Όμως είναι σαφές πως κανένα κόμμα δεν θα σώσει κανέναν από έξωση ή από πλειστηριασμό. Λαϊκές συνελεύσεις, πολιτικά στέκια, καταλήψεις, εργατικές λέσχες, δομές αλληλεγγύης και άλλες πρωτοβουλίες που παρεμβαίνουν σε γειτονιές συνθέτουν και εδώ μια κινηματική συνθήκη που κάθε άλλο παρά έχει εξαντλήσει τις δυνατότητές της. Στο βαθμό που υπάρχουν τα παραπάνω κινηματικά σχήματα, μπορούν, άμεσα ή έμμεσα, να τροφοδοτήσουν ένα κίνημα για την κατοικία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. βλ. Η Eργατική Tάξη και το Σπίτι στο παρόν τεύχος
2. Marc Mart, Housing Bubble, crisis and Social Struggle in Spain. Γεωγραφίες, τ. 22, σελ 45
3. ο.π.
4. Sara Schaefer Munoz, Ilan Brat, Spanish Banks Try to Build Their Way Out of Home Glut, online.wsj.com
5. Διαδικασία που περιλαμβάνει και μια Ιδεολογική διάσταση. Το μικροαστικό όνειρο της ιδιόκτητης κατοικίας απέχει αρκετά από το να είναι απλά η επιθυμία για εξασφάλιση μόνιμης στέγης, και κατά συνέπεια και μια μεγαλύτερη ελευθερία απέναντι στην εξάρτηση της μισθωτής εργασίας. Αντίθετα, το κυνήγι του ονείρου και του “κύρους” που αυτό πρεσβεύει μέσω του δανεισμού θα οδηγήσει στην ένταση αυτής μισθωτής εξάρτησης λόγω του χρέους.
6. Martínez López Miguel A., Elena Domingo San Juan, Social and political impacts of the 15M Movement in Spain, σ.14, www.miguelangelmartinez.net
7. ό.π., σ.20
8. The Mortgage Holders Platform 4: Resisting the financialization of Housing, provisionaluniversity.wordpress.com
9. Carlos delclós, Victims no longer: Spain’s anti-eviction movement, roarmag.org
10. What’s the Housing Office? int. acampadadebarcelona.org
11. Irene di Noto, Housing Crisis In Italy, Γεωγραφίες τ. 22, σελ. 43
12. Στις 15 Οκτώβρη του 2011 υπήρξε μαζική κινητοποίηση με καλέσματα μέσω διαδικτύου αλλά και τη συμμετοχή συνδικάτων και πολιτικών οργανώσεων και κομμάτων, αφενός εμπνεόμενη από τις κινητοποιήσεις στην Ισπανία και την Ελλάδα, και αφετέρου ως αντίδραση στην κυβέρνηση, το ΔΝΤ και τις πολιτικές λιτότητας. Η πορεία διασπάστηκε σε δυο τμήματα, το ειρηνικό και το συγκρουσιακό. Ο διαχωρισμός δεν ήταν μόνο χωροταξικός αλλά αποτύπωνε και μια αντίθεση εντός του κινήματος, η οποία σε ένα βαθμό οδήγησε και στην αποκλιμάκωση της όποιας δυναμικής του το επόμενο χρονικό διάστημα. Όσον αφορά τη γενικότερη εικόνα, ενδεχομένως, η δημιουργία του κόμματος “5 αστέρων” του Πέπε Γκρίλο, και η ανάδειξή του στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό να αποτέλεσε ανάχωμα σε μια πιο ριζοσπαστική έκφραση μικροαστικών κομματιών της κοινωνίας (και μιλώντας μόνο για αυτά). Του πλήθους δηλαδή που σε μεγάλο βαθμό κατέκλυσε τις πλατείες σε Ελλάδα και Ισπανία και που προηγουμένως δεν είχε κινηματικές εκφράσεις και αναφορές, σε συνθήκες έντασης της κρίσης αντιπροσώπευσης, έστω και προσωρινά.
13. NOTAV: το κίνημα ενάντια στο έργο TAV (Treni Alta Velocita – σιδηρόδρομος υψίστης ταχύτητας), βλ. κομπρεσέρ #4, κίνημα notav: ένα υποκείμενο υπό διαμόρφωση
14. Blocci Precari Metropolitani, Housing in Crisis, recrise.files.wordpress.com
15. Μάρκος Βογιατζόγλου, Κινηματικές και πολιτικές εξελίξεις στην Ιταλία, enthemata.wordpress.com
16. Για περισσότερες πληροφορίες για τις κινητοποιήσεις 2011-2012 στις γειτονιές αυτές υπάρχει μια αναλυτική μπροσούρα στα γαλλικά στο infokiosques.net
17. www.abitarenellacrisi.org
18. The Base Unions in Italy, strugglesinitaly.wordpress.com
19. Alfredo Mazzamauro, «Ένα μεγάλο σχέδιο»: η έκρηξη των κοινωνικών κινημάτων στην Ιταλία, barikat.gr wordpress.com
20. Συνομοσπονδία Συνδικάτων Βάσης, Ιταλία- 1ο ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ για ένα ταξικά προσανατολισμένο συνδικάτο, ανταγωνιστικό, ανεξάρτητο, ilesxi.wordpress.com/2014/04/
21. Analisi critica del “Piano Casa” del governo Renzi, www.abitaren-ellacrisi.org/
22. Battle il Tempo Dello Sciopero Sociale, www.retedellaconoscenza.it/