κατεβάστε το pdf εδώ
Το έκτο τεύχος τυπώνεται την επαύριο μιας κινηματικής και πολιτικής νίκης. Η απεργία πείνας και γενικά ο αγώνας του Νίκου Ρωμανού και άλλων κρατούμενων στις ελληνικές φυλακές που στηρίχθηκε από ένα δυναμικό κίνημα αλληλεγγύης οδήγησε στη διασφάλιση της φυσικής παρουσίας και συμμετοχής των κρατουμένων στη θεσμική εκπαιδευτική διαδικασία εκτός των τειχών. Η κολοβή μορφή εκπλήρωσης αυτού του αιτήματος -υπό την αίρεση της ηλεκτρονικής επιτήρησης και της συμμόρφωσης σε «προαπαιτούμενες» ρήτρες- δεν αναιρεί την επιτυχία αυτού του αγώνα, δεδομένης της κοινωνικής και πολιτικής συγκυρίας μέσα στην οποία κατακτήθηκε.
Σε κάθε περίπτωση, οι συνθήκες μέσα στις οποίες ήρθε να πραγματοποιηθεί αυτός ο πολύπτυχος αγώνας δεν προϊδέαζαν για την όποια επιτυχία του. Η αδύναμη παρουσία κινηματικών και ριζοσπαστικών πρακτικών τον τελευταίο χρόνο έδειχνε να πηγαίνει παράλληλα με μια εντεινόμενη διαδικασία αυταρχικοποίησης και εκμετάλλευσης εκ μέρους του κράτους και των κυρίαρχων τάξεων. Αυτή η διαλεκτική αυξανόμενης κυριαρχίας και μειωμένης αντίστασης φαινόταν να αντανακλά, από τη μια πλευρά, το πολιτικό και οικονομικό αδιέξοδο της αναδιάρθρωσης και, από την άλλη, τον εγκλωβισμό των αιτημάτων για καλύτερες υλικές και πολιτικές συνθήκες στη νεφελώδη προοπτική αλλαγής κυβέρνησης.
Η απουσία ενός κινήματος αμφισβήτησης των πολιτικών του κυρίαρχου συστήματος σημαίνει και αδυναμία κεντρικής πολιτικής αλλαγής, οποιασδήποτε μορφής, με αξιώσεις συνέχειας και χρονικής σταθερότητας. Από την άλλη, χωρίς κίνημα δεν μπορεί να σταθεί κανένα φιλολαϊκό πολιτικό πρόγραμμα, αντίθετα θα κυριαρχήσει η τάση ενσωμάτωσης στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων. Η προοπτική αυτή συνεπάγεται μια ολοένα και μεγαλύτερη μετατόπιση πρότερων ριζοσπαστικών τάσεων στα γνώριμα μονοπάτια μιας «αλλαγής» χωρίς καν υποτυπώδεις ταξικές συνισταμένες.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι κυρίαρχες πολιτικές κατευθύνσεις παραπέμπουν στο ερώτημα κατά πόσο η καπιταλιστική κρίση φέρνει τις όποιες πρότερες ψευδαισθήσεις περί ενός αστικού φιλελεύθερου μοντέλου στα όριά τους. Πτυχές της φασιστοποίησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών απέναντι σε παντός είδους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς είναι εμφανείς, με τους πρόσφυγες/μετανάστες να αποτελούν τον πρώτο στόχο αυτής της επίθεσης, όπως μαρτυρά η αντιμετώπιση των Σύριων προσφύγων από τις ελληνικές και ευρωπαϊκές αρχές. Σε ευρύτερο επίπεδο, η αστική φιλελεύθερη συμπαράταξη με ξεκάθαρα ναζιστικές δυνάμεις -όπως στην περίπτωση της Ουκρανίας- σταδιακά αναδεικνύονται σε γνώριμη εικόνα και μάλλον αναιρούν την όποια πρωτοτυπία της «περίπτωσης Μπαλτάκου».
Κοιτάζοντας την ευρύτερη εικόνα σήμερα, φαίνεται πως η δυναμική της κρίσης μη μπορώντας να ανακοπεί μόνο από τις τοπικές και συνολικές αναδιαρθρώσεις, έχει οδηγηθεί σε μια νέα φάση, αυτή των εντεινόμενων ενδοϊμπεριαλιστικών συγκρούσεων. Οι συγκρούσεις αυτές έχουν σε πολλές περιπτώσεις χαρακτηριστικά (όχι ταξικού) εμφυλίου πολέμου και λαμβάνουν χώρα σε αστικά εδάφη που αξιολογούνται ως τα πιο κρίσιμα για την έκβασή τους. Το σκηνικό ενδοϊμπεριαλιστικών αντιπαραθέσεων στην περιφέρεια ή την ημιπεριφέρεια του καπιταλισμού κάνει ορατό το ενδεχόμενο μιας διευρυμένης και κατακερματισμένης δυστοπίας για τις κυριαρχούμενες τάξεις. Ταυτόχρονα όμως, μέσα σε ένα τέτοιο ανοιχτό πεδίο μάχης -μεταφορικά και κυριολεκτικά, η δράση αυτόνομων και λαϊκών κινημάτων στην κατεύθυνση της κοινωνικής απελευθέρωσης είναι πραγματικότητα. Κι αν στην περίπτωση της Ουκρανίας, οι λεπτές αποχρώσεις μιας τέτοιας προοπτικής είναι ακόμα θολές -παρά την διαπιστωμένη παρουσία και δράση λαϊκών κομμουνιστικών οργανώσεων στην Ανατολική Ουκρανία, η περίπτωση της ηρωικής κουρδικής αντίστασης στην φασιστική απειλή του Ισλαμικού Κράτους είναι μια πολύ πιο εύγλωττη μεταφορά ενός διαφορετικού μέλλοντος, με σαφείς εξισωτικές και απελευθερωτικές προεκτάσεις, παρά το ότι και αυτή τέμνεται από τις αντιθέσεις των παγκόσμιων ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών.
Ας έρθουμε τώρα στο θέμα του τεύχους που κρατάτε στα χέρια σας. Το ότι οι συνθήκες κατοίκησης χειροτερεύουν για αυτούς που δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα σε μια εποχή κρίσης είναι αυτονόητο. Η κρισιμότητα του ζητήματος της κατοικίας μαζί με την περιρρέουσα συζήτηση του προηγούμενου χρόνου για απελευθέρωση των πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας ήταν τα άμεσα ερεθίσματα για να ασχοληθούμε με το θέμα. Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το θέμα σφαιρικά, από διάφορες όψεις του.
Η κατοικία στον καπιταλισμό είναι πρωταρχικά ένα εμπόρευμα˙ και σαν εμπόρευμα υπόκειται στους ίδιους νόμους που υπόκεινται τα υπόλοιπα εμπορεύματα στις διακυμάνσεις μεταξύ των αναπτυξιακών περιόδων και των περιόδων κρίσης/ αναδιάρθρωσης. Ταυτόχρονα αποτελεί κομβικό στοιχείο της κοινωνικής αναπαραγωγής από οικονομική, αλλά και πολιτική και ιδεολογική σκοπιά. Από οικονομική γιατί αυτοί που δουλεύουν πρέπει να κοιμούνται κάτω από ένα κεραμίδι για να μπορέσουν να δουλέψουν αποδοτικά την επόμενη μέρα και να διασφαλιστεί η κερδοφορία των αφεντικών. Από πολιτική γιατί ο τρόπος που το Κράτος και το Κεφάλαιο διαχειρίζεται την πρόσβαση των από κάτω στην κατοικία συχνά εμπεριέχει διαμεσολαβήσεις μέσω των οποίων εξασφαλίζεται η συναίνεση ως αντάλλαγμα για τη στέγη. Τέλος, ιδεολογικά, αφού η σχέση κάθε ενός με την κατοικία του (ιδιοκτησία, ενοίκιο, κατάληψη κλπ) καθορίζει σε σημαντικό βαθμό το πώς αντιλαμβάνεται τη θέση του εντός των κοινωνικών συνθηκών.
Ας κοιτάξουμε λίγο τις «ευνοϊκές», αναπτυξιακές περιόδους του καπιταλισμού. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, η παραγωγή και κυκλοφορία κατοικιών ως εμπορευμάτων (μάλιστα μεγάλου κόστους) αποκλείει αυτομάτως από την πρόσβαση στην ιδιοκτησία στέγης τα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνικής ιεραρχίας. Τα χαμηλότερα αυτά στρώματα, όμως, αποτελούν την πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού. Σε αυτές τις συνθήκες, όλοι αυτοί οι άνθρωποι έχουν μια ποικιλία άλλων «επιλογών» και πρακτικών, άτυπων ή επίσημων ώστε να εξασφαλίσουν μια (κατά κύριο λόγο προβληματική) στέγη. Το κείμενο του Mike Davis: Η εξάπλωση των Φτωχογειτονιών, που αποτελεί το δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίο του The Planet of Slums (Ο Πλανήτης των Φτωχογειτονιών), κάνει μια περιήγηση στους άτυπους τρόπους πρόσβασης στην κατοικία που συναντώνται στις φτωχογειτονιές και παραγκουπόλεις των μεγάλων μητροπόλεων παγκοσμίως και που μπορούν να ξεκινούν από παράνομες υπενοικιάσεις (από «λίγο πιο πλούσιους φτωχούς») και να φτάνουν ως καταλήψεις γης και κτιρίων˙ περνώντας από μια τεράστια ποικιλία ενδιάμεσων καταστάσεων που δείχνει την εφευρετικότητα και την αντοχή των προλετάριων όταν πρόκειται για την επιβίωσή τους, αλλά και τις σχέσεις εκμετάλλευσης που αναπτύσσονται ανάμεσα στους υποτελείς. Το κείμενο για την κατάληψη του Torre David στο Καράκας της Βενεζουέλας, εστιάζοντας σε ένα εμβληματικό παράδειγμα κατάληψης στέγης, προσπαθεί να ανιχνεύσει κάποιες από τις δυναμικές και αντιφάσεις ενός συλλογικού εγχειρήματος διεκδίκησης στέγης που δημιούργησε νέους χώρους ζωής.
Τα παραπάνω κείμενα φαίνεται να αφορούν τις λεγόμενες «αναπτυσσόμενες» χώρες και να αντανακλούν διαδικασίες άνισης ανάπτυξης σε παγκόσμια κλίμακα. Αν κοιτάξουμε, όμως, τις διαδικασίες αστικοποίησης στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, θα δούμε πως η άνιση ανάπτυξη αναπαράγεται και στο επίπεδο των πόλεων και των γειτονιών τους. Στο κάτω άκρο αυτής της ανισότητας μπορεί κανείς να συναντήσει τόπους κατοικίας αντίστοιχους με αυτούς που περιγράφονται για τις φτωχότερες χώρες του Νότου. Ελέγχοντας τα παραπάνω και προσπαθώντας να έρθουμε λίγο πιο κοντά στα καθ’ ημάς, το κείμενο «Οι Γειτονιές των Κολασμένων» εξετάζει αυτή ακριβώς την πόλωση στην Αθήνα, το που και πώς κατοικούν οι φτωχότεροι κάτοικοί της, σε τι είδους γειτονιές και τι σημαίνουν όλα αυτά σε σχέση με ένα ανταγωνιστικό κίνημα.
Κατεβαίνοντας ένα σκαλοπάτι ακόμα στην κλίμακα, η καπιταλιστική παραγωγή κατοικίας ή, καλύτερα, η καπιταλιστική διαχείριση της ανάγκης για στέγη, κατασκευάζει χώρους οι οποίοι στοχεύουν στην κανονικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων και την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής. Θα προσεγγίσουμε αυτή την όψη του στεγαστικού ζητήματος, μέσω μιας φεμινιστικής κριτικής. Το κείμενο «Η Μεγάλη Οικιακή Επανάσταση» μετάφραση της εισαγωγής του βιβλίου της Dolores Hayden: The Grand Domestic Revolution, a history of feminist designs for American homes, neighborhoods, and cities, αναδεικνύει πως οι θεωρητικές αναζητήσεις και τα πρακτικά πειράματα των υλιστριών φεμινιστριών στις ΗΠΑ από τα μέσα του 19ου ως τις αρχές του 20ου αι. αμφισβήτησαν τις κυρίαρχες έμφυλες και χωρικές ιεραρχήσεις. Οι υλίστριες φεμινίστριες διεκδίκησαν έλεγχο της συλλογικοποιημένης αναπαραγωγικής εργασίας από τις γυναίκες και χρησιμοποίησαν ως εργαλείο τους, θεωρητικό και πρακτικό, την αναζήτηση νέων χώρων συλλογικής ζωής, πέρα από το διαμέρισμα των μεγαλουπόλεων που συμβάλλει στην εξατομίκευση για όλους και στον εγκλεισμό για τις γυναίκες.
Αν στη φάση ανάπτυξης η καπιταλιστική παραγωγή και κυκλοφορία κατοικιών οδηγεί στην παραγωγή χώρων κανονικοποίησης στο ένα άκρο, χώρων αποκλεισμού στο άλλο και ενδιάμεσα ένα συνεχές χώρων άνισης ανάπτυξης, στη φάση της κρίσης/ αναδιάρθρωσης οι τάσεις αυτές είτε ενισχύονται είτε ξεπερνιούνται στην προσπάθεια επαναφοράς της κερδοφορίας. Η τάση για αποκλεισμό ενισχύεται προφανώς σήμερα, καθώς μεγάλα τμήματα του πληθυσμού κατρακυλάνε τα σκαλιά της οικονομικής ιεραρχίας. Άμεσο αποτέλεσμα, η αύξηση του αριθμού των στέγων και των προβληματικά στεγασμένων. Το κείμενο «Άστεγοι: μεταξύ real estate, κρατικής φιλανθρωπίας και αστυνομικών εκκαθαρίσεων» προσπαθεί να φωτίσει μερικές όχι τόσο γνωστές πλευρές του φαινομένου της αστεγίας και της επισφαλούς στέγασης γενικά, καθώς και των προσπαθειών διαχείρισης αυτού του αποτελέσματος της κρίσης από τους κυρίαρχους.
Εκτός, όμως από την παραγωγή αποκλεισμών, οι καπιταλιστικές κρίσεις αποτελούν πρώτης τάξης μηχανισμούς για την αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων γενικά και των οικονομικών σχέσεων ειδικά, με σκοπό την επανακινητοποίηση του Κεφαλαίου και την επάνοδο των κερδών. Στην παρούσα φάση, βέβαια, ο αποκλεισμός πολλών από διάφορους τομείς της κοινωνικής ζωής φαίνεται να αποτελεί συστατικό στοιχείο της αναδιάρθρωσης. Από την άλλη και όσον αφορά συγκεκριμένα στην κατοικία, επαναπροσδιορίζονται οι όροι πρόσβασης σε αυτή καθώς και οι όροι λειτουργίας της αντίστοιχης αγοράς. Το κείμενο «Η Εργατική Τάξη και Το Σπίτι: αποκλεισμός και ενσωμάτωση μέσω της πρόσβασης στην κατοικία στην Ελλάδα» κάνοντας μια ιστορική αναδρομή προσπαθεί να ανιχνεύσει τι σημαίνουν οι πρόσφατες εξελίξεις που σχετίζονται με την αγορά κατοικίας. Συνδέοντας τις διαχρονικές πολιτικές κατοικίας στη χώρα με το πώς η εργατική τάξη ενσωματώνεται ή αποκλείεται οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά στον ελληνικό καπιταλισμό, κάνει την απόπειρα να προβλέψει το μέλλον που της διαφυλάσσεται, μέσα από τις διαφαινόμενες νέες οικονομικές τάσεις και νομικές ρυθμίσεις.
Τελικά, όμως, οι κρίσεις είναι επικίνδυνες για τον καπιταλισμό στο βαθμό που παράγουν αντιστάσεις των από κάτω που εμποδίζουν τις επιδιωκόμενες αναδιαρθρώσεις. Γίνονται ακόμη πιο επικίνδυνες όταν οι διάσπαρτες αντιστάσεις ενοποιούνται σε ένα ανώτερο επίπεδο αμφισβήτησης του όλου συστήματος. Το κείμενο «Κινήματα για την Κατοικία σε Ισπανία και Ιταλία» συγκεντρώνει τις εμπειρίες από τα κινήματα για τη στέγη στις δύο μεσογειακές χώρες, τα επιτεύγματα, τα όριά τους και τις προσπάθειες να ξεπεραστεί το θεματικό ή το τοπικό των διαμαρτυριών ώστε να πολλαπλασιαστεί η δύναμή τους.
Ελπίζουμε το τεύχος να είναι χορταστικό και χρήσιμο. Καλή ανάγνωση και καλούς αγώνες!